حدود صد سال از عمر گیاه تریتیکاله به عنوان گونه‌ای جدید از غلات می گذرد که توسط انسان و از تلاقی ژنوم‌های گندم به عنوان والد مادری و چاودار به عنوان والد پدری به وجود آمده است. این گیاه یک ساله و شبیه به گندم است که از توانایی رشد و مقاومت زیادی برخوردار است و جهت کشت در زمین‌های حاشیه‌ای و نامناسب توصیه می‌شود. در این مقاله قصد داریم با تریتیکاله، مراحل کاشت، داشت، برداشت، شرایط نگهداری، فواید و … آشنا شویم.
آشنایی با گیاه تریتیکاله:
گیاه تریتیکاله نخستین گیاه زراعی مصنوعی است که به دست بشر ساخته شده است و والد مادری آن گندم و والد پدری آن چاودار است به همین خاطر هم ویژگی‌های گندم را دارد هم چاودار، البته درصد پروتئین این گیاه نسبت به گندم و چاودار بیشتر است این گیاه خود بارور، به گندم شباهت بیشتری دارد و در دارای ویژگی‌های مورفولوژیکی خاصی هم است.
ریشه تریتیکاله شبیه والدین خود است. تعداد ریشه‌های اولیه از ۱ تا ۷ عدد متغیر است اما اغلب بین ۳ تا ۵ عدد است. ریشه‌ها از رطوبتی که در ۱۵ تا ۴۵ سانتیمتری خاک است، استفاده می‌کنند و در مقایسه با گندم و چاودار بیشتر در لایه‌های سطحی خاک جمع شده‌اند. این گیاه نسبت به گندم از مقاومت بیشتری برخوردار است. ساقه‌های این گیاه شبیه نی و تو خالی است. گلدهی در تریتیکاله مثل گندم است ولی رسیدن آن اغلب آرام‌تر است.
دانه این گیاه دارای چروکیدگی و رنگ تیره است و بلندتر از گندم است و دارای ۱۰ تا ۱۲ میلی‌متر طول و ۳ میلی‌متر عرض است. همچین این دانه‌ها خوراک مناسبی برای دام و طیور هستند. میزان گلوتن این گیاه مثل گندم و چاودار بالاست و به همین خاطر افرادی که به گلوتن حساسیت دارند و از بیماری سلیاک رنج می‌برند باید از خوردن آن اجتباب کنند.
گوش چاودار سبز با آسمان آبی در پس زمینه طبیعی
شرایط محیطی مناسب برای گیاه تریتیکاله:
گیاه تریتیکاله برای رشد هر چه بهتر نیاز به شرایط ذیل دارد.
آبیاری:
طبق آزمایشات انجام شده در ایران، در شرایط بارندگی طبیعی به مدت سه سال به میزان‌های ۴۴۳، ۳۰۹، ۲۳۹ میلی‌متر در سال، عملکرد دانه تریتیکاله حدود ۲۱ درصد بیشتر از عملکرد گندم است و اگر بارندگی تا ۴۰۰ میلی‌متر باشد، بهترین عملکرد اتفاق می‌افتد.
تامین به موقع آب جهت پر شدن دانه‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است، البته تأمین آب مورد نیاز بستگی به نوع برداشت هم دارد. در استان خراسان کشت گیاه تریتیکاله در بیشتر زمین‌هایی که از آب کافی برخوردار هستند، پیشنهاد می‌شود. به طور کلی، اگر این گیاه همانند گندم و جو آبیاری شود عملکرد بسیار خوبی خواهد داشت.
نور و دما:
تریتیکاله اغلب به طول روز بی تفاوت است و محدودیتی از جهت زمان کاشت ندارد. حداقل دما مورد نیاز جهت شروع جوانه زنی این گیاه ۵ درجه سانتیگراد است و دما مطلوب جهت رشد آن ۲۰ درجه سانتیگراد و حداکثر دما جهت شروع جوانه زنی ۳۰ درجه سانتیگراد است. تریتیکاله در مقایسه با گندم دما پایین را در اوایل دوره رشد رویشی بیشتر تحمل می‌کند.
خاک مناسب:
طبق گزارش‌هایی از نواحی گوناگون جهان، تریتیکاله جایگزین مناسبی برای چاودار در خاک‌های غیر حاصلخیز و شنی است با این فرق که عملکرد آن در این مناطق بیشتر از چاودار است. همچنین تریتیکاله سازگاری بیشتری به کاشت در خاک‌های اسیدی با PH کم دارد. تریتیکاله یک گیاه مقاوم به شوری، مخصوصا شوری در مراحل اولیه رشد نسبت به گندم و جو است.
فواید گیاه تریتیکاله:
این گیاه در برگیرنده مقدار زیادی فیبر، پروتئین و املاح است که مقدار این مواد از گندم و چاودار بیشتر است. گیاه تریتیکاله منبع غنی منگنز، آهن، مس، روی، فسفر، کلسیم، پتاسیم و منیزیم است و انواع ویتامین E و B را به میزان زیاد دارد.
کنترل دیابت:
تریتیکاله به افرادی که به دیابت مبتلا هستند به روش های مختلف کمک می‌کند. فیبر بالای تریتیکاله باعث متعادل شدن سطح قند خون می‌شود. مقادیر زیاد منگنز که در تریتیکاله است، جهت مقابله با دیابت است.
افزایش تولید سلول:
تریتیکاله پروتئین زیادتری در مقایسه با گندم یا چاودار دارد. پروتئین زیادتر، تولید سلولی زیادتری به همراه دارد. فرایند متابولیزم و آنزیمی را بهینه می کند و فعالیت عمومی بدن بهتر صورت می‌گیرد. به غیر از پروتئین، منگنز، فولیک اسید و مقدار زیادی از دیگر عناصر لازم برای تولید سلولی را دارد.
تقویت گلبول‌های قرمز:
آهن، مس و اسید فولیک از عناصر لازم برای تولید گلبول‌های قرمز هستند که گیاه تریتیکاله هر سه این عناصر را به مقدار فراوان دارد. بدین معنا است که تعداد گلبول‌های قرمز و جریان خون افزایش پیدا می‌کند و سرعت ترمیم انواع بافت‌ها و سلول‌ها زیادتر می‌شود. متابولیسم سلولی، کارآمد‌تر می‌شود، رشد مو افزایش می‌یابد و سطح انرژی بدن متعادل می‌شود.
قاب گسترده نمای نزدیک تریتیکال ترکیبی از محصول گندم و چاودار از
تسکین آسم:
بیش‌ترین مقدار املاح موجود در گیاه تریتیکاله، منگنز است. فقط با مصرف یک وعده تریتیکاله می‌توان بیشتر از ۳۰۰% منگنز دریافت کرد. مقدار زیادی از منگنز باعث کاهش ناراحتی‌های استرس اکسیداتیو مثل آسم و انواع بیماری‌های پوستی ارتباط می‌شود.
پیشگیری از نقض لوله عصبی:
مقدار کافی از فولات در بدن مادران باردار، به پیشگیری از بیماری نقض لوله عصبی جنین کمک می کند. کمبود فولیک اسید با خوردن غذاهایی مثل تریتیکاله جبران می‌شود.
تقویت هاضمه:
تریتیکاله منبع بسیار خوبی برای فیبر است که سیستم هاضمه را قوی می‌کند. فیبر غذایی به زیاد شدن حجم مدفوع، حرکت سریعتر غذا در دستگاه هضم و افزایش سرعت جذب و دفع کمک می‌کند، به این معنی است که هر گونه سمی در معده، سریعتر از بین می‌رود. کارایی جذب مواد مغذی افزایش می‌یابد و فضای بیشتری برای غذا و مواد غذایی فراهم می‌شود. همچنین فیبر بالا به کاهش یبوست، اسهال، نفخ، گرفتگی و دیگر مشکلات گوارشی حتی بیماری‌های جدی‌تر مثل بیماری کرون، زخم معده و سرطان روده کمک می‌کند.
تقویت رشد استخوان‌ها:
گیاه تریتیکاله سرشار از املاح ضروری جهت ساخت بافت استخوان است. فسفر، روی، کلسیم و منگنز از عنصر‌های اصلی تولید و تقویت استخوان‌های بدن به حساب می‌آیند. به افراد سالمند که پوسیدگی استخوان دارند یا کسانی که استخوان‌های سستی دارند، توصیه می‌شود تریتیکاله را به برنامه غذایی خود اضافه کنند. این ماده غذایی رشد استخوان را ارتقا می دهد، سرعت ترمیم استخوان را افزایش می‌دهد و از بیماری‌هایی مثل پوکی استخوان جلوگیری می‌کند.
کاشت گیاه تریتیکاله:
آسانی کشت و داشتن گونه‌های گوناگون با قابلیت سازگاری در شرایط متفاوت محیطی این گیاه باعث شده است که امکان برداشت علوفه سبز یا چرای مستقیم آن در پاییز تا اوایل بهار وجود داشته باشد. با کشت این گیاه در مناطق گرمسیری در اواخر مهر ماه به دلیل رشد سریع آن علاوه بر تامین قسمتی از علوفه مورد نیاز دام‌ها، در زمستان، دانه و کاه مناسبی هم در پایان فصل تولید کرد. گیاه تریتیکاله با بسیاری از شرایط اقلیمی سازگار بوده و در زمین‌های کم بازده و کم عمق و خاک‌های اسیدی، شور، شنی، قلیایی و خاک‌هایی که کمبود مس، منگنز، فسفر، نیتروژن و روی دارند، اگر آب کافی تامین شود، به خوبی رشد می‌کند.
بهترین زمان کشت جهت استفاده از دانه و علوفه تریتیکاله از ابتدا تا ۲۰ آبان ماه است. اگر هدف از برداشت، تنها دانه باشد نیمه دوم آبان مناسب‌ترین زمان جهت کاشت است. تریتیکاله در دمای ۵ تا ۳۰ درجه سانتیگراد می‌تواند جوانه بزند و ولی بهترین دما برای آن ۲۰ درجه سانتیگراد است. مقدار بذر مورد نیاز برای هر هکتار در شرایطی که خاک حاصلخیز باشد به صورت متوسط ۱۶۹ تا ۱۸۰ کیلوگرم با تراکم ۴۰۰بوته در هر متر مربع پیشنهاد می‌شود.
گوش گندم رسیده
عملیات داشت گیاه تریتیکاله:
برای به دست آوردن حداکثر عملکرد، باید تریتیکاله در اراضی با آب کافی کشت شود. برای اینکه دانه عملکرد مطلوبی داشته باشد، آبیاری در پنج مرحله: کاشت، پنجه زدن، ساقه رفتن، خوشه دهی و پر شدن دانه لازم است. در زمان پر شدن دانه حتما باید اراضی آبیاری شود تا عملکرد دانه افزایش پیدا کند.
در شرایط حاصلخیزی متوسط تا مناسب برای عملکرد مطلوب تولید دانه تریتیکاله، کوددهی به گیاه تریتیکاله از توانایی خوبی در جذب عناصر و ریزمغذی‌های خاک برخوردار است. عنصر روی ماده غذایی خیلی با ارزشی برای تریتیکاله است. میزان مصرف کودهای شیمیایی را باید بر طبق آزمون خاک و انتظار عملکرد از گیاه زراعی تعیین شود.
برداشت گیاه تریتیکاله:
برداشت تریتیکاله به وسیله کمباین غلات انجام می‌شود و نسبت به ریزش دانه از مقاومت خوبی برخوردار است. عملکرد دانه آن در مقایسه با جو، دو برابر است. در شرایط مطلوب میزان عملکرد دانه تریتیکاله حدود چهار تن در هکتار است و اگر که برداشت علوفه انجام نشود، عملکرد دانه ۶ تا ۶.۵ تن در هکتار است. این گیاه از قدرت ترمیم‌پذیری بالایی برخوردار است و در برخی از کشورها متوسط عملکرد دانه ۶.۸ تا ۷.۵ تن، در مواردی بیشتر از ۹ تن در هکتار نیز گزارش شده است.
نتیجه‌گیری:
یکی از جالب‌ترین پیشرفت‌ها در اواخر قرن ۱۹ اتفاق افتاد، هنگامی که محققان، گندم و چاودار را با همدیگر پرورش دادند تا گیاه تریتیکاله تولید کنند. تریتیکاله، گیاهی است که ساخته دست بشر است و هدف از این ترکیب، کسب کردن به صورت هم زمان ویژگی گندم، یعنی مقاوت در مقابل بیماریها و ویژگی چاودار یعنی مواد مغذی است. در این مقاله با تریتیکاله، فواید آن، شرایط نگهداری، مراحل کاشت، داشت، برداشت و … آشنا شدیم.
