گیاه جو با نام علمی Hordeum vulgare یکی از ابتدایی ترین غلاتی است که بشر در ابتدای حیات خود آن را شناخته است و به عنوان یک ماده غذایی از آن استفاده کرده است. جو با داشتن ارزش غذایی فراوان یکی از موادی است که در دسته غلات قرار میگیرد. برای پرورش جو آن را از طریق کاشت بذر آن تکثیر میکنند. به این صورت که بذرهای این گیاه را در مدت مقرر می‌کارند و بعد از مدت زمان لازم آن را برداشت میکنند. در این مقاله روش کاشت جو برای سبزه عید را مورد بررسی قرار میدهیم اما در ابتدا باید با خصوصیات گیاه شناسی و خواستگاه این گیاه آشنا شوید.
مشخصات گیاه شناسی و خاستگاه جو:
براساس نظریه های مختلف، محققان به این نتیجه رسیده‌اند که کاشت بذر جو ابتدا از آسیای جنوب شرقی و اتیوپی شروع شده است. برخی از محققان معتقدند که طبق آثار و شواهد خاستگاه ابتدایی جو مناطقی در کوه های زاگرس در ایران، فلسطین و آناتولی جنوبی بوده است.
گیاه جو دارای دو گونه است، گونه اول بدون ریشه و یا دارای ریشه کوتاه میباشد، همچنین کلاهک نیز دارد. این گونه بیشتر در مناطقی همچون آسیای جنوب شرقی مانند کشورهای چین، تبت و ژاپن به چشم میخورد. گونه دوم جو، ریشک دار و یا غلاف دار است این گونه نیز در مناطقی همچون آفریقای شمالی، اتیوپی و دیگر مناطق دیده شده است.
جو خیس شده در کاسه
خصوصیات گیاه‌شناسی جو:
در این بخش قصد داریم تا حدودی شما را با ویژگی جو به صورت یک گیاه کامل آشنا کنیم. همانطور که در چند سطر قبل گفته شد جو و گندم در دسته غلات قرار میگیرند. این گیاه دارای ساقه ای بلند در ارتفاعی حدود 60 تا 120 سانتیمتر است که نسبت به محیط رشد دارای ارتفاعی متغییر میباشد.
ساقه گیاه جو و گندم به صورت تو خالی است که گره هایی در فواصل ساقه قرار دارد و در اطراف این ساقه تعدادی برگ قرار گرفته است. در گیاه جو رابطه مثبتی بین پراکندگی ریشه و ارتفاع ساقه وجود دارد که در بیشتر گونه ها ارتفاعی بین 80 تا 120 سانتیمتر است. گیاه جو را به دو صورت دیم و آبی کاشت میکنند و در صورت کاشت دیم هرچه میزان بارش باران و رطوبت بیشتر باشد ارتفاع ساقه نیز بیشتر میشود و باردهی و عملکرد آن نیز بیشتر است.
همانطور که گفته شده جو از خانواده گندمیان است پس مانند گندم دارای گلهای اذین سنبله میباشد. هر سنبله خود به تنهایی یک گل است و مستقیما بر روی گره های ساقه قرار دارد. هر گره دارای سه گل است و در هر سنبله 6 گل وجود دارد. در برخی از گونه های جو هر 6 گل در سنبله به دانه تبدیل میشوند و نوعی جو 6 ردیف را ایجاد میکنند.
اما در نمونه دیگر گل فقط گلهای میانی بارور میشوند و نوعی جو دو ردیف را ایجاد میکنند. از ویژگی های ظاهری برگ های گیاه جو میتوان به رنگ روشن آن نسبت به گندم اشاره کرد. همچنین در انتهای برگ حالت مدور یا گرد وجود دارد. برگهای جو دارای طول کمتری هستند، اما نسبت به برگهای بوته گندم دارای ضخامت و پهنای بیشتری هستند.
یکی از تفاوتهای مهم جو نسبت به گندم ریشکهای آن است، این ریشکها در جو نسبت به سنبله بر روی هم قرار دارند و بلندتر از ریشکهای گندم هستند. اما در گندم شما مشاهده میکنید که ریشکها با زاویه ای نسبت به هم قرار گرفته اند و به صورت متفرق قرار میگیرند.
سبزه عید با روبان قرمز
شرایط محیطی مناسب برای کشت جو:
جو یک نمونه از غلاتی است که با توجه به شرایط آب و هوایی مختلف برای رشد به نوعی سازگارترین غلات محسوب میشود. خاک حاصلخیر، میزان بارندگی مناسب، رطوبت و آب کافی سبب شده است که بذرهای جو به راحتی بارور شوند و رشد کنند. با توجه به شرایط آب و هوایی و میزان بارش کم در سال های اخیر بذر جو نسبت به گندم دارای مقاومت بالاتری در برابر کم آبی و خشکی است. بنابراین به راحتی میتوان آن را در مناطق مختلف به صورت دیم و در خاکی با پی اچ 7 الی 8 کشت کرد.
بهترین محیط برای کشت جو در دمای حدود 23 درجه است اما در صورتی که در محیطی با دمای بالا و مرطوب قرار گیرد از رشد کافی برخوردار نخواهد بود. برای تکثیر جو باید این نکته را درنظر بگیرید که بذرها و گیاه آن نسبت به سرما حساس هستند. پس بهترین بستر برای آن محیطی به دور از سرمای هوا و در فصلی مناسب است. مقاومت جو در برابر کم آبی سبب شده است بتوان آن را در مناطق کم آب نیز به راحتی کشت کرد.
نسبت به زمان کشت و فصل مناسب سه نوع جو وجود دارد: جو بهار، جو پاییز و جو حد واسط، جو بهاره همانطور که از نامش پیداست در فصل بهار کشت میشود و نسبت به سرما مقاوم است. جو پاییز نیز در فصل پاییز کشت میشود اما تا فصل بهار سنبله تولید نمیکند و بیشتر در مناطقی که بارندگی کوتاه مدتی در فصول بهار و تابستان دارند، کشت میشود مانند مناطق نیمه خشک، جو حد واسط در فصول بهار و پاییز کشت میشوند و نسبت به سرما مقاومت کمتری دارد این نوع جو بیشتر در مناطقی که دارای بارندگی است رشد میکند.
دانه های جو در ظرف
کاشت مناسب و به هنگام هر کدام از این جوها سبب میشود محصول مورد نظر دارای کیفیت و سطح بالاتری از ارزش غذایی باشد. برای داشتن یه محصول خوب بهتر است در کنار فراهم کردن شرایط مناسب از کودهای مناسب شیمیایی نیز بهره بگیرید. استفاده از کود شیمیایی برای تقویت خاک و بالا بردن املاح مورد نیاز برای رشد بهتر جو است این املاح شامل منیزیم، پتاسیم، فسفر هستند. میزان کود به کار رفته در پرورش جو بستگی به نوع کاربرد و مصرف آن دارد، اگر از جو به عنوان خوراکی دامی استفاده شود مقدار کود مورد نیاز بیشتری به کار میرود. در صورتی که برای جوهایی که دارای مصرف خوراکی و تخمیری هستند از کود کمتری استفاده میکنند.
نحوه کاشت جو برای سبزه عید:
جو یکی از بذرهای است که برای سبزه عید مورد استفاده قرار میگیرد. روش کاشت جو برای سبزه عید به این صورت است که بذرهای جو را به مدت 24 ساعت در آب خیسانده و سپس بعد از آن آب ظرف را خالی کرده و آن را در محیطی مناسب در ظرفی ریخته و روی آن را با پارچه پوشش میدهیم. مدت زمانی که بذر را با پارچه میپوشانیم حدود 3 الی 4 روز است. در طول این مدت بذرها دارای ریشه های سفیدی میشوند که بهتر است در این مرحله آن را در ظرف مورد نظر بریزید.
بعد از جابه‌جایی بذرها و انتقال آنها به ظرف اصلی آن را با همان پوشش پارچه ای مرطوب بپوشانید. تا زمانی که بذرها جوانه بزنند پارچه را مرطوب کنید و روی بذرها بکشید، سپس بعد از دیدن اولین غلاف جوانه جو پارچه را بردارید. بعد از جوانه زنی بذرها آن را در محیطی خنک و به دور از تابش مستقیم نور آفتاب قرار دهید. همچنین برای آبیاری نیز بهتر است در طول مدت رشد هر روزه آن را آبیاری کنید. شما میتوانید هنگامی که جوانه های جو به حدود 10 سانتیمتر رسیدند آن را با دوربند و روباندی زیبا ببندید تا جوانه ها و سبزه شما ظاهری منسجمتر و زیباتر داشته باشد.
آفت و بیماریهای که جو متحمل آنها میشود:
جو نیز همچون سایر خانواده گندمیان دچار افتها و قارچ‌ها میشود. به این صورت که در برابر بیماریهای قارچی حساس‌تر است. سیاهک یک نوع بیماری قارچی است که از طریق قارچی به نام U.hordei ایجاد میشود. سیاهک پنهان به این صورت است که هاگهای سیاه جای دانه را میگیرند، این هاگها زمانی که بذر جوانه میزند با آن جوانه میزنند و با آن رشد میکنند و به گیاه آسیب می‌رسانند.
سه عدد سبزه عید
شیوع بیماری سیاهک در خاکهایی که دارای پی اچ اسیدی هستند بیشتر از خاکهایی با پی اچ خنثی است. در برخی از مزارع ممکن است جوهایی را مشاهده کنید که گل آن رنگی سیاه به خود گرفته است، این گونه جو نیز شامل نوعی بیماری به نام سیاهک آشکار هستند. سیاهک آشکار در تمام قسمتهای گل حضور دارد و بعد از نابودی گل این هاگ های قارچی توسط باد و باران پراکنده میشوند و تمامی قسمتهای دیگر گیاه که دچار قارچ نشده را نیز آلوده میکند.
علاوه بر بیماری سیاهک که در جو ظاهر میشود در برخی مناطق از جمله مناطق مرطوب و پر باران بر اثر رطوبت بیش از اندازه هوا بر روی ساقه و برگ آن زنگهایی ایجاد میشود که به آن زنگهای نواری می‌گویند. زنگ نواری نیز نوعی بیماری قارچی محسوب میشود. در کنار زنگ نواری میتوان به بیماری سفیدک با نام علمی Erysiphia grarninis اشاره کرد. بیماری سفیدک بر روی برگها و ساقه جو خود را به صورت قارچی نشان میدهد. همچنین در خاکهایی که دارای میزان نیتروژن بالایی هستند بیشتر منتشر میشود. برخی از کشاورزان برای جلوگیری از انتشار این بیماری در بین دیگر جوها از گوگرد برای رفع آن استفاده میکنند. از دیگر افات جو میتوان به پوسیدگی ریشه، لک سیاه، سوختگی و … اشاره کرد.
جمع بندی:
جو یکی از غلاتی است که دارای ارزش غذایی بالای است. خاستگاه این ماده با ارزش طبق تحقیقات به عمل آمده ابتدا در مناطقی از ایران در کوه های زاگرس و فلسطین بوده است. اما به مرور زمان و بر اثر قدرت رشد بالای آن در مناطق مختلف و آب و هوای گوناگون بشر توانست آن را در دیگر مناطق نیز کشت کند. برای تکثیر جو شرایط محیطی از جمله آب، خاک حاصلخیر و … باید مناسب باشد. بذر جو با رشد سریعی که دارد و زیبایی جوانههای آن بعد از کاشت سبب شده است مردم از آن برای کاشت سبزه عید استفاده کنند. این سنت دیرینه عید نوروز در بین تمامی ایرانیان و چند کشور اطراف وجود دارد و سبزه نیز نماد برکت، سرسبزی و نشاط در زندگی است که در سفره عید قرار میگیرد.